“Το τάμα” του πολυγραφότατου Γιάννη Θ. Πατέλλη, ένα ακόμη χρονογράφημα με έντονο το ηθογραφικό στοιχείο, από τον π. Πρόεδρο του Αναγνωστηρίου Καλύμνου “Αϊ Μούσαι”.
“Εκείνα τα καλοκαίρια του ’50 και του ’60 είχαν μια άδολη απλότητα, που σήμερα πια, με την τωρινή πολυπλοκότητα της ζωής, τα κάνει να θυμίζουν λαϊκή ζωγραφιά. Το καλοκαιρινό δίδυμο του Ιούλη και του Αυγούστου περνούσε ανέμελα στα παλιά καλοκαιρινά σπιτάκια και τις καλύβες, που οι ασπρισμένες αυλές τους μύριζαν βασιλικό, αγιόκλημα και τα στόλιζε το ωραίο φύλλο. Ήταν τα καλοκαίρια που μετρούσαμε με αγωνία τις μέρες του ερχομού των πανηγυριών και καρτερούσαμε με αγωνία τους δύο κεντρικούς άξονες τους, τον « Άγιο Παντελεήμονα» του Ιούλη και την «Παναγιά» του Δεκαπενταύγουστου. Όταν ξημέρωνε η μέρα της γιορτής του «αθλοφόρου και ιαματικού» Αγίου, το φιδωτό μονοπάτι, από τα «Τσουκαλιά» μέχρι τη «Μονή» του, στη ρίζα του πελώριου βράχου, γέμιζε από ένα πολύχρωμο, ανθρώπινο, κομβόι που έσπευδε να ανάψει το κεράκι του, να προσκυνήσει την εικόνα του θαυματουργού αγίου και να αφήσει το «Τάμα» του.
Μεγάλη και με ιστορικό υπόβαθρο η λέξη «Τάμα», στηρίζεται αποκλειστικά στη μαγική έννοια της πίστης. Ο πιστός πάσχει, υποφέρει, βρίσκεται σε αδιέξοδο, «τάζει» και ελπίζει. Δεν υπάρχει μοναστήρι, εκκλησία και ξωκλήσι που να μην έχει τάματα. Χιλιάδες μικρά αντικείμενα από χαλκό, ασήμι, σπάνια από χρυσό, ακόμα και με ταπεινή λαμαρίνα, στολίζουν εικόνες σε όλες τις εκκλησίες μας : εγχάρακτες ανθρώπινες μορφές (άνδρες, γυναίκες, παιδιά και βρέφη), πάσχοντα μέλη του σώματος (πόδια, χέρια, μάτια).
Αυτά τα μικρά αντικείμενα προσευχής, επίκλησης στο Θείο, ευχαριστίας, έχουν να κάνουν με βαθιά συναισθήματα. Κρύβουν ανθρώπινες ιστορίες πόνου ή χαράς, ελπίδας ή απελπισίας. Η χρήση τους χάνεται στο χρόνο και στο χώρο, σε διάφορες θρησκείες και δοξασίες. Το πιο εμβληματικό ίσως αφιέρωμα του αρχαίου κόσμου ήταν ο Δούρειος Ίππος. Το ιερό αντικείμενο με την επιγραφή «Έλληνες Αθηνά χαριστήριον», δώρο των Ελλήνων προς τους ευκολόπιστους Τρώες. Οι αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν παντός είδους αφιερώματα και προσφορές για να αποκτήσουν την εύνοια ή να ευχαριστήσουν τους θεούς : θυσίες ζώων, στήλες, διάφορα πολύτιμα αντικείμενα ή ομοιώματα πασχόντων μελών του σώματος, τα οποία δεν διέφεραν και πολύ από τα σημερινά.
Η ειδωλολατρική καταγωγή του τάματος δεν στάθηκε εμπόδιο για την χριστιανική του μεταμόρφωση. Μέσα στους αιώνες, ναοί και μοναστήρια όλου του χριστιανικού κόσμου γέμιζαν αναθήματα, τα λεγόμενα «Τάματα». Χρυσός, ασήμι, διάφορα πολύτιμα κράματα, στόλιζαν τους ναούς, μια προκλητική πολυτέλεια η οποία εύρισκε αντίθετους τους πατέρες της Εκκλησίας : «Ου γαρ χρυσοχοείον, ουδέ αργυροκοπείον εστί η Εκκλησία, αλλά πανήγυρις αγγέλων» έγραφε ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Όμως, στη θρησκευτική συνείδηση των ανθρώπων, καθώς κυλούσαν οι χριστιανικοί αιώνες, μάλλον επικράτησε η λαϊκή παροιμία: «στα έθιμα ο λαός είναι ο μεγάλος νομοθέτης».
«Παρθένω Σικινίω Οδυσσέας Ελύτης ανέθηκε», αφιέρωμα του ποιητή του Αιγαίου στο υπέρθυρο της «Παναγίας Παντοχαράς» στη Σίκινο. Μπουκάλια με σφραγισμένες παρακλήσεις ή ευχαριστίες πιστών πλέουν στη θάλασσα με προορισμό τον Πανορμίτη της Σύμης, κάθε είδους εικόνες, πολλές από τις οποίες εξαιρετικής τέχνης, προσωπικά αφιερώματα πιστών, στολίζουν τις εκκλησίες και τα ξωκλήσια ανά την επικράτεια και ιδιαίτερα του νησιού μας. «Δέηση Σεβαστής Ιωάννου Μαζάρη ή Πατέλλη», από το 19ο αιώνα, διαβάζω σε εικόνα στο κεντρικό κλίτος της Παναγίας Κεχαριτωμένης του Χωριού, αφιέρωμα της προγιαγιάς μου από την πλευρά του πατέρα μου. Ακόμα και εκατοντάδες μικρά εκκλησάκια κτίζονται σε ιδιωτικούς χώρους, ιδιαίτερα στην Κάλυμνο, ως οικογενειακά αφιερώματα στη μνήμη Αγίων της Εκκλησίας μας.
Θα λέγαμε ότι, κάποιες φορές, το τάμα ακολουθεί το θαύμα και δεν προηγείται. Ο πιστός δέχεται το θαύμα και μετά αφιερώνει. Άλλες φορές πάλι, το τάμα, μικρό ή μεγάλο, μαρτυρεί μια προσωπική ιστορία αγωνίας, ελπίδας, ικεσίας και εκπλήρωσης μιας προσωπικής λατρείας. Στο υπόβαθρο του τάματος δεν βρίσκεται η λογική αλλά η πίστη.
Θα ήθελα να κλείσω το σύντομο αυτό χρονογράφημα, για ένα απέραντο θέμα, με ένα εξαιρετικό ζωγραφικό πίνακα που θαύμασα πριν κάποια χρόνια στην Εθνική Πινακοθήκη και με τίτλο «Το Τάμα». Είναι του μεγάλου Έλληνα ζωγράφου Νικολάου Γύζη. Μια εικόνα χίλιες λέξεις…”
Κάλυμνος, 27 Ιουλίου 2022.
